20 - May - 2014, 49 : 11 AM
بررسی واژه ی «بروجرد»
«وَروکَرد , بَروجرد , یَزدجرد»«ویروگرد , پیروزگزد , بَروگرد و ... بروجرد»
شهری که در شمال خاوری خرم آباد جای دارد و امروز «بروجرد» نامیده می شود، از شهرهای باستانی کشورمان است که کهنگی آن به بیش از هزار سال می رسد و برخی از پژوهندگان تا چهار هزار سال نوشته اند.
در داستان های پهلوانی ایران ساختن آن را به «منوچهر پیشدادی» وابسته کرده اند ولی نویسنده «انجمن آرا» برآن است که «بروجرد»را «فیروز ساسانی» برپاکرده.
دسته ای دیگر میگویند «ویرو» شاهزاده فرمانروای اشکانی سازنده این شهر است. به هر روی، چون این شهر دارای دژی «گرد» پیرامون خود بوده است ، واژه ی «گرد» را بدنبال آن آورده و آن را «ویروگِرد» گفته اند.
در یکی از دو بخش پیشین «در ژرفای واژه ها» نوشتم که درگذشته، پیرامون شهرها را دیواره ای استوار و بلند می کشیدند و به آن «بُرز» یا «بُرژ» (به معنای بلند) می گفتند.
همین واژه از یک سوی به سرزمین تازیان رفت «برج» گفته شد و از سوی دیگر به زبان لاتین رفت «بورژ» شد وکسانی راکه درون این دژ می زیستند «بورژوا» نامیدند.
به معنای «درون دژنشین» (امروز «شهرنشین»گفته می شود) و شهرها را نیز با پسوند «بورگ» که دگرگون شده ی واژه ی «بُرژ» بود نامیدند مانند: هامبورگ استراسبورگ، نورنبرگ، پیترزبورگ و...
ولی اگر این «بُرز» یا «بُرژ» گِرد بود، به شهری که در پیرامون آن «گرد» ساخته شده بود ، پسوند «گرد» را می افزودند . مانند: سوسنگرد، لاسگرد، بروگرد ، دارابگرد ، راهگرد و....
این واژه نیز به لاتین رفت و «گراد» گفته شد و به شهرهایی که دژ پیرامونش «گرد» بود پسوند «گراد» را افزودند و «استالین گراد» «لنین گراد» «پتروگراد» و... گفتند.
به هر روی ، چون شهری راکه «ویرو» ساخت، یک دژ «گِرد» هم پیرامون آن کشید، به آن شهر «ویروگرد» گفتند.
بخشی از آن دژ را که تا چند سال پیش برجای مانده بود، ویران کردند، بجای آن با آجر و سیمان، دیواره ای (باز هم گرد) را برپا داشتند.
روانشاد احمدکسروی درباره ی پسوند «گرد» می نویسد این پسوند به یقین اصل آن «وَرد» بوده و این کلمه گاهی «وند» نیز می شده، همچنین «گرد» گاهی «گند» یا جُند(!!) می گردیده و این، گاهی به «هند» یا «اند» تبدیل می یافته(!) و همه ی اینها را در نام های آبادی ها پیدا می کنیم.
این باور ، آن هم از سوی فرهیخته ای چون روانشاد احدکسروی بسیار شگفتی آور است زیرا به هیچ روی پسوندها یا واژه های «وند» و «اند» و «جُند» و «گند» با واژه یا پسوند «گرد» هم ریشه نیستند و هر یک از آنها، دارای ریشه های ویژه ی خود هستند. زیرا در ساخت های دارای پسوند «وند» به معنای دارندگی است، مانند: خداوند، دماوند، آراوند، و...
همچنین پسوند «جُند» ازریشه ی «گُند» است که بخشی از سپاهیان را می گفتند. به هر روی، بررسی این واژه ها، به این جستار وابسته نیست و در این نوشته نمی گنجد.
به هر روی، آنچه که روشن است نزدیک به همه ی پژوهندگان بر این باورند که نام های پیشین این شهر، «ویروگرد، فیروزگرد، وِروگِرد» بوده بویژه در گویش لُری، آن را «وروگرد» می گویند، هر چندکه به نام همگانی آن «بروجرد» خوانده می شود.
به همین انگیزه باور دیگری درباره ی نام این شهر از سوی گروهی دیگرگفته شده است که چون این شهردر بخش «لرستان» جای دارد و نزدیک به همه ی ماندگاران در آن «لُر» هستند بر این پایه باید به واژه ی «وُروگرد» که یک واژه ی لُری است، نگرش بیشتری داشت.
«وُرو» درگویش لُری دوکاربرد «بلند شدن» بکار می رود. چنانکه گویند: «وُری» (یعنی بلند شو) و چون در آن بخش گردبادهای فراوان در درازای سال روی می دهد، به این شهر «وُروگرد» یعنی دژی یا شهری که از آن «گردباد» برمی خیزد، می گویند.
برگرفته از کتاب : در ژرفای واژه ها اثر دکتر ناصر انقطاع